نحوه تولید بره موم توسط زنبور عسل

دوشنبه 20 خرداد‌ماه سال 1387 ساعت 12:58 ق.ظ

تعداد زنبورهایی که در یک کلونی زنبور عسل برای تولید بره موم فعالیت می کنند بسیار محدود بوده و جمع آوری بره موم معمولاً در ساعات اولیه روز توسط زنبوران عسل مسن تر که بیش از 3 هفته سن دارند انجام می شود.

زنبوران عسل ابتدا تکه های صمغ تراوش شده از گیاهان را شکسته و سپس آنها را بوسیله بزاق دهان نمناک کرده و به شکل حبه درمی آورند سپس با کمک آرواره ها و پاها حبه ها را در سبد گرده در پاهای عقبی قرار داده و به کندو حمل می نمایند.

زنبوران آورنده بره موم (صمغ) معمولاً در محلی در روی کف کندو قرار گرفته و برای جدا کردن بره موم (صمغ) از روی پاهای خود مدتها وقت صرف می کند، ممکن است زنبورهای دیگر در این کار به آن کمک کنند. به نظر می رسد پس از جمع آوری صمغ یا رزین گیاهان توسط زنبوران عسل مسن و انتقال آن به داخل کندو به و به کمک زنبوران جوان تولید کننده موم، بره موم ساخته می شود. با توجه به اینکه محل خاصی برای جمه آوری و تولید بره موم در داخل کندو وجود ندارد، صمغ جمع اوری شده توسط زنبورعسل به عنوان ماده اولیه یا مصالح ساختمانی همانند چسب یا سیمان در نزدیکترین مکانی که بره موم مورد نیاز باشد تخلیه می شود.

بنابراین منظور از جمع آوری بره موم در حقیقت جمع آوری صمغ می باشد زیرا تولید بره موم پس از تخلیه صمغ در داخل کندو، با همکاری زنبوران جوان موم ساز انجام می پذیرد.

تجمع زنبوران عسل بر روی درختان در زمان نیاز کلونی به بره موم عموماً به هنگام صبح انجام می شود، فعالیت زنبوران برای جمع آوری صمغ از روی درخت کاج در محلی که برگهای سوزنی آن در یک کلاف متمرکز شده اند غالباٌ در اوایل پاییز و در هنگام صبح بیشتر از سایر زمانها مشاهده می گردد.

گرچه جمع آوری صمغ در بعدازظهرها پس از خنک شدن هوا نیز انجام می شود، ولی عموماً در فصول سرد سال اولین اقدام زنبور عسل پس از تحمل شبی سرد بستن درزها و شیارهای کندو با استفاده از بره موم می باشد.

خصوصیات بره موم

رنگ و عطر بره موم در مناطق مختلف متفاوت بوده و ویژگیهای آن وابستگی کامل به نوع گیاهان موجود در هر منطقه دارد. بره موم در هوای سرد سفت و شکننده و در هوای گرم نرم و چسبناک می گردد. بره موم در درجه حرارت 83 درجه سانتیگراد ذوب می شود در حالیکه درجه حرارت ذوب موم 63 درجه سانتیگراد می باشد، بنابراین به کمک حرارت می توان آنها را از یکدیگر تقکیک کرد.

بره موم در حلالهای آلی مانند الکل اتیلیک، استون، بنزن و غیره به مقادیر متفاوت حل می شود و ترکیب شیمیایی آن بطور متوسط از 55-50 درصد صمغ و رزین 30-2۵ درصد موم 10 درصد روغنهای ضروری یا فرار، 5 درصد گرده و 5 درصد ترکیبات عالی و مواد معدنی تشکیل شده است.

نسبت و ترکیبات این ماده متغییر بوده و به مکان، زمان جمع آوری و روش تولید بره موم بستگی دارد. تغییرات و تنوع بره موم از 3 منبع ناشی می شود:

          1.     نوع گیاهانی که تراوشات آنها بوسیله زنبورها جمع آوری می شود.

         2.     ترشحات مربوط به مواد ناشناخته از زنبور متابولیسمک

         3.     موادی که ماهرانه در زمان ساختن بره موم توسط زنبور به آن اضافه می شود.

 روش معمول استخراج بره موم بوسیله الکل می باشد، الکل می تواند قسمت قابل حل بره موم را از قسمت غیرقابل حل آن جدا کند. به منظور تجزیه و تعیین هویت بره موم روشهای بسیاری وجود دارد که در موسسات از آنها استفاده می شود، گرچه استخراج با اتانول بیشترین عمومیت را دارد ولی استخراج با سایر محلولها نیز انجام می شود. ترکیبات شناخته شده رزین یا صمغ بره موم در جدول شماره 1 فهزست شده است. طبق بررسی های به عمل آمده توسط دیبویسر و همکاران (1983) علاوه بر آنها ویتامینهای B1، B2، B6، C، E و عناصر معدنی مانند نقره، سزیم، جیوه، یانتانیوم(Ianthanum)، آنتی مانی(Anti mony)، مس، منگنز، آهن، کلسیم، وادادیم و سیلیکون در نمونه های بره موم تولید شده از تراوشات تنه و شاخه درختان بسیار شبیه به تراوشات غنچه گیاهان می باشد و کیفیت متفاوت موجود در ترکیبات بره موم مانند فلانوئیدها گلیکونها بدلیل این است که بره موم از گیاهان متفاوتی مانند تبریزی، بید، کاج، شاه بلوط، نارون و ... جمع اوری می شوند.

تعریف بره موم

بره موم ماده ای است شبیه موم ، خمیری شکل و چسبناک با بوی نسبتاً مطبوع که رنگ آن از زرد ، سبز و قرمز تا قهوه ای تیره متغییر می باشد . بره موم معمولاً در جلوی دریچه پرواز کلونی زنبورعسل یافت شده و زنبوران برای ساخت آن از صمغ یا رزین موجود در تنه ، شاخه  ، برگ و جوانه گیاهان استفاده می کنند. معنای بره موم در فارسی نام دهی است که جزء بخش خرقان شهرستان ساوه می باشد و تعریف کاربردی دیگر بره موم در منابع داخلی مشاهده نمی شود.

به گزارش جیس آلبرتی (1979) بره موم که به نام Propolis یا Beeglue (چسب زنبور) در دنیا معروف می باشد، ریشه یونانی داشته و کلمه Propolis از دو جزء Pro به معنای دفاع کردن و Polis به معنای شهر (کندو) تشکیل شده است.

بره موم در برخی از کشورها اسامی تجاری خاص خود را دارد، به عنوان مثال در کشور کانادا و امریکا Probax در ایتالیا Dermitact و در انگلستان به نام Butter cup lozenges معروف می باشد.

صفات ظاهری نژادهای مختلف زنبور عسل

مرجع	رنگ نیم حلقه سوم پشتی شکمی	طول خرطوم (میلیمتر )	طول پای عقبی (میلیمتر )	ایندکس کوبیتال	طول بال جلو (میلیمتر )	صفت نژاد
طهماسبی 1996	7.04	6.28	7.71	2.48	9.07	نژاد ایرانی
روتنر و پوراصغر1985	8.32	6.34	7.81	2.56	8.97	نژاد ایرانی
فتایا 1994	8.32	6.31	7.82	2.45	8.5	نژاد ایرانی در شمال سوریه
روتنر 1988	2.35	6.4	8.1	2.59	9.4	نژاد کارنیولان
روتنر 1988	7.1	6.4	8.00	2.55	9.2	نژاد ایتالیایی
آدام 1998	8	6.46	8.1	2.24	9.19	نژاد ترکیه ای
روتنر 1988	4.6	7.04	8.29	2.16	9.32	نژاد قفقازی
فتایا 1988	7.26	6.19	7.82	2.28	8.48	نژاد سوریه ای
داتون 1981	7.4	5.48	7.12	2.2	8.13	نژاد یمنی
داتون 1981	7.3	5.81	7.47	2.37	8.25	نژاد مصری
داتون 1988	8	5.47	7.17	2.4	8.16	توده موجود در کشور عمان
روتنر 1988	3.45	6.05	8.1	1.84	9.33	نژاد شمال اروپا

 

نقش زنبورعسل در کشاورزی و محیط زیست

زنبورعسل در ایران و بعضی از کشورها اکثراً به خاطر تولید عسل و احیاناً موم نگه داری می‌شود و حال آن که در کشورهای اروپایی و آمریکا بیش تر به خاطر گرده افشانی و استفاده از محصولات زنبورعسل و عوامل فرعی پرورش زنبورعسل است.

در اکثر گیاهان گلدار، گرده افشانی به صورت غیر مستقیم بوده و به وسیله باد، حشرات، انسان و ... تلقیح انجام می‌گیرد. ثابت شده است که سهم زنبورعسل در این نوع گرده افشانی بالغ بر نود است. اهمیت فرآورده‌های خارجی کندو (بذر و میوه) به مراتب بیش تر از ارزش محصولات داخلی کندو (عسل و موم و ...) است.

با این که حشرات گرده افشان زیاد هستند ولی حشره ای که می‌تواند گرده گیری را به حد اعلی و در نهایت کمال انجام دهد، زنبورعسل است.

طبق تحقیقاتی که انجام‌گرفته و در نشریات نیز منعکس شده است، کشاورزان و باغداران ۲۵ برابر زنبورداران از طریق گرده افشانی استفاده می‌کنند (تولید بذر و میوه) بدین معنی اگر زنبورداری از چند کلنی هزار ریال عسل و موم استفاده کند، یک باغدار یا کشاورز با استفاده از همان چند کلنی حدود بیست و پنج هزار ریال سود خواهد برد.

یکی از امتیازات زنبورعسل نسبت به حشرات گرده افشان دیگر در این است که به گل وفادار است (ثابت گلی) یعنی وقتی که اولین زنبور از کندو خارج شد و به سوی گل‌ها پرواز کرد و مثلاً گل زرد آلو را انتخاب کرد تا میسر باشد در همان پرواز از گل زردآلو استفاده خواهد کرد. به علاوه به محض برگشت به کندو با رقص‌های مخصوص زنبورهای دیگر را به آن منطقه هدایت خواهد کرد و این زنبورها با وجود گل مزبور روی گل دیگری نخواهند نشست و گرده افشانی همان نوع گل‌ها به حد اعلای خود خواهد رسید. بدین معنی که گرده هر نوع گلی بر روی مادگی همان نوع گل انتقال می‌یابد، سایر حشرات گرده افشان فاقد این خاصیت هستند. آزمایش‌های متعدد نشان داده است کهدرختان میوه به علت چسبناک بودن گرده‌ها بیش از همه نباتات دیگر نیاز به گرده افشانی توسط زنبور

عسل دارند.

جدول ۱ ۱ نتایج تحقیقات دانشمندان را در باغ‌ها و مزارع مورد آزمایش در شرایط یکسان نشان می‌دهد.

 

کندوهای زنبورعسل را اجاره کرده و در باغات و مزارع خود مستقر می‌کنند.از آن جایی که حفظ بقا و ازدیاد نسل اکثر گیاهان گل دار به وسیله عمل گرده افشانی صورت می‌گیرد، اگر از باروری یک نوع گیاه جلوگیری به عمل آید، گل‌های آن گیاه هرگز به دانه و میوه تبدیل نشده و نسل آن گیاه از بین خواهد رفت. با از بین رفتن نسل گیاهی در یک منطقه به همان اندازه نیز خاک، پوشش گیاهی خود را از دست خواهد داد و در مقابل ریزش باران و وزش باد مقاومت خود را از دست داده و مواد کلوئیدی را که در به هم پیوستن ذرات خاک و هم چنین در رشد گیاهی مؤثر هستند، شسته و از بین خواهد برد و در نتیجه فرسایش خاک صورت می‌گیرد. شدت فرسایش خصوصاً در مناطق آب و هوایی خشک مثل ایران سبب می‌شود که باد نیز این خاک‌ها را از طرفی به طرف دیگر انتقال دهد و شن‌های روان را به وجود آورد. نتیجتاً مقدار هوموسی که باید از آن موادغذایی مورد نیاز برای انسان و حیوان تولید شود، از بین خواهد رفت؛ بنابراین عدم توجه به یک حشره کوچک، می‌تواند باعث تغییرات ۱۸۰ درجه ای محیط زیست و تبدیل آن به کویر و شن زارها شود.

علاوه بر محسنات فوق، زنبورعسل تنها حشره ای است که پاکیزگی و بهداشت را کاملاً رعایت می‌کند. چون اگر طبیعت زنبورعسل به گونه ای باشد که روی مواد آلوده بنشیند، عوامل میکروبی گرده گل را که حاوی مقدر زیادی پروتئین است فاسد کرده و قابلیت باروری مادگی را از دست خواهد داد.